با وجود این که چندین ماه از اعلام جو بایدن، رئیس جمهوری آمریکا درباره کشته شدن ایمن الظواهری، سرکرده تشکیلات القاعده در کابل در ماه اوت ۲۰۲۲ می‌گذرد، این تشکیلات نه تنها درباره کشته شدن سرکرده خود اظهارنظری نمی‌کند بلکه جانشین وی را هم اعلام نکرده است. این موضوع سؤالاتی را در مورد چگونگی انتخاب جانشین الظواهری و نامزدهای جانشین برای این سمت مطرح می‌کند و اینکه آیا تأخیر در اعلام جانشین وی بر القاعده تأثیر منفی می‌گذارد یا خیر و ماهیت نقشی که طالبان در این زمینه بازی می‌کند چیست، مخصوصا که بیش از یک سال است که در افغانستان قدرت را در دست دارد.
به گزارش ایسنا به نقل از عربی۲۱، با وجودی که واشنگتن کشته شدن الظواهری را تایید کرده است؛ اما هنوز محل جسد وی مشخص نیست و دستگاه تبلیغاتی القاعده بدون تایید یا تکذیب کشته شدن سرکرده خود هر هفته پیام‌های صوتی و گاهی تصویری بدون تاریخ را از الظواهری پخش می‌کند.
در این باره حسن ابوهنیه، کارشناس مسائل گروه‌های تروریستی گفت، القاعده کشته شدن الظواهری را تایید نکرده است. طالبان هم اعلام کرده به سندی دال بر کشته شدن او دست نیافته و اعلام نکرده که جسد او پیدا شده است.
وی افزود، حتی شاخه‌های القاعده هم مدارکی دال بر کشته شدن او در دست ندارند؛ اما الظواهری ۷۲ ساله از بیماری‌های زیادی رنج می‌برد و از زمان ناپدید شدن وی پیش از اعلام مرگش از سوی واشنگتن صحبت‌هایی درباره جانشینی او مطرح شده بود و مدام گزارش‌هایی درباره حضور وی در کابل تحت حمایت شبکه «حقانی» منتشر شد.
الظواهری تنها دومین رهبر سازمان القاعده از زمان تشکیل آن است و او یک پزشک مصری بود که راه سلف خود اسامه بن لادن را دنبال کرد که ۱۲ سال پیش توسط ایالات متحده آمریکا کشته شد. الظواهری در سال ۲۰۱۱ تا آخرین حضور خود در مه ۲۰۲۲ رهبری این سازمان را بر عهده گرفت.
مکانیسم انتخاب جانشین جدید
ابو هنیه گفت که یک مکانیسم ضمنی وجود دارد که می‌توان در روند انتخاب جانشین الظواهری برای رهبری القاعده که مربوط به محل اختفای وی است، برجسته کرد. وی تاکید کرد که طالبان در این روند نقش دارد.
ابو هنیه گفت، رهبری القاعده با عرف آن مرتبط است، مبنی بر اینکه رهبر آن باید از خراسان (افغانستان) باشد و با تصمیم مجلس شورای این سازمان انتخاب شود.
وی افزود، تصمیم گیری درباره رهبر جدید القاعده باید در خراسان و ضمن مشورت با طالبان صورت بگیرد و این همان چیزی است که تکلیف را مشخص می‌کند. از طرفی هم برای شاخه‌های القاعده در سومالی، یمن یا مراکش دشوار است که به تنهایی راجع به جانشینی و رهبری القاعده تصمیم بگیرند زیرا در این صورت علاوه بر ایجاد شکاف، این تصمیم برای بقیه شاخه‌های القاعده مشروعیت نخواهد داشت.
بیعت با طالبان
ابو هنیه در رابطه با نقش طالبان در روند انتخاب جانشین الظواهری توضیح داد که این گروه که در افغانستان حکومت می‌کند بیعت القاعده را دارد و الظواهری مجدداً با طالبان بیعت کرده است. این امر تأیید می‌کند که در روند انتخاب جانشین او نه تنها با شاخه‌های طالبان بلکه با طالبان هم باید مشورت شود چرا که با این گروه بیعت کرده است.
مروان شحاده، کارشناس امور گروه‌های تندرو هم با او موافق است که طالبان نقش عمده‌ای در به تاخیر انداختن اعلام جانشینی برای الظواهری ایفا می‌کند.
وی گفت، القاعده به تنهایی گزینه‌ای برای اعلام جانشینی برای الظواهری ندارد. سیستم داخلی ضمنی در میان مجلس شورای این سازمان ایجاب می‌کند که رهبر القاعده در خراسان اقامت داشته باشد و این هم به دلیل بیعتی است که در گذشته با ملاعمر شده است و این بیعت هنوز هم تا به امروز به گردن القاعده در سطح رهبری و نیروهاست.
شحاده گفت، طالبان از کارت القاعده استفاده می‌کند، زیرا طبق توافق با ایالات متحده آمریکا، یکی از شروط بازگشت طالبان به قدرت این بود که این گروه از اقدامات سازمان‌هایی که “تروریستی یا تندرو” توصیف می‌شوند، علیه کشورهای دیگر جلوگیری کند.
وی افزود، طالبان با وجود اینکه یک سال پیش به قدرت رسیده است، هنوز از سوی کشورهای غربی حمایت یا به رسمیت شناخته نشده است و این امر ایجاب می‌کند که از اعلام جانشینی برای الظواهری جلوگیری کند و با تمایل طالبان این تاخیر در اعلام جانشینی ادامه می‌یابد.
سایت خبری عربی۲۱ در ادامه نوشت، تلاش کرد نظر طالبان را در این زمینه جویا شود اما سخنگوی طالبان پاسخی نداد.
بارزترین نامزدها برای جانشینی الظواهری
این دو کارشناس توافق نظر داشتند که فرد مشخصی برای جانشینی الظواهری وجود ندارد و گزینه‌ها متعدد هستند، به ویژه اینکه اکثر رهبران رتبه اول کشته شده‌اند و بیشترین نام‌های پیشنهادی در حال حاضر در افغانستان حضور ندارند.
ابو هنیه در این باره گفت: از شخصیت‌های معرفی شده برای جانشینی سیف العدل و عبدالرحمان مغربی است اما مشکل محل حضور آنهاست اینکه هیچ کدام در افغانستان حضور ندارند.
طبق اعلام وبسایت اطلاعاتی آمریکایی – که سازمان‌های تندرو را در سطح جهانی ردیابی می کند – این فرضیه مطرح می‌شود که سیف العدل جانشینی الظواهری خواهد بود، اما محل سکونت او یک چالش تلقی می‌شود مگر اینکه بتواند از آن خارج شود.
خروج العدل از محل سکونتش نیز خطرناک است زیرا کشوری که در آن ساکن است ممکن است در راستای منافع خود از او سوء استفاده کرده و او را به واشنگتن تحویل دهد یا اینکه اجازه دهد او را بکشد.
سیف العدل، از نیروهای ویژه مصر بود و در دهه هشتاد به جنبش جهاد اسلامی مصر پیوست. سپس برای سفر به افغانستان و تبدیل شدن به یکی از رهبران القاعده دستگیر و آزاد شد. بعدها العدل افغانستان را ترک کرد تا شاخه القاعده را در کشوری دیگر رهبری کند.
ابو هنیه گفت، ممکن است رهبران شاخه‌های القاعده برای رهبری این سازمان رقابت کنند، مانند یزید مبارک یا «ابو یوسف العنابی» که رهبر القاعده در مغرب اسلامی است یا عبیده السومالی احمد عمر، رهبر جنبش جوانان در سومالی که در حال حاضر قوی‌ترین شاخه است و قدرت زیادی دارد.
اما مرکزیت القاعده که از نظر تاریخی در «خراسان» بوده با این رقابت‌ها مقابله خواهد کرد و در صورتی که شخصی که برای رهبری انتخاب می‌شود در افغانستان حضور نداشته بود، انتخاب رهبر از خراسان در اولویت خواهد بود.
تمرکز زدایی در القاعده
به گفته ابو هنیه، القاعده در دوران بن لادن مرکزیت داشت؛ اما از اواخر عمر او تاکنون به «تمرکز در تصمیم‌گیری و تمرکززدایی در اجرا» تبدیل شده است. شاخه‌های القاعده تحت تأثیر تمرکز یا نبود آن قرار نگرفته‌اند، زیرا اکنون به طور جداگانه فعالیت می‌کنند.
به گفته این دو کارشناس، خلاء در پست رهبری القاعده چندان تاثیری ندارد زیرا شاخه‌های این تشکیلات در عملیات، بودجه و استراتژی‌های خود نسبت به گذشته از استقلال بیشتری نسبت به مرکز برخوردار هستند.
تأخیر در اعلام جانشینی الظواهری چه تأثیری دارد؟
ابوهنیه معتقد است شاخه القاعده در افغانستان قوت گرفته است و ۶۰۰ نیرو دارد اما چون با طالبان بیعت کرده نمی‌تواند جدا از آن اقدام کند.
وی افزود، اکنون القاعده در افغانستان راحت‌تر کار می‌کند و دنبال احیای برخی از شاخه‌های خود مثل شاخه القاعده در شبه قاره هند و آسیای مرکزی است. بنابراین کشته شدن الظواهری تاثیر منفی روی القاعده ندارد بلکه برعکس با حضور طالبان متحد در قدرت مجددا جان می‌گیرد.
اما شحاده با نظر ابوهنیه مخالفت کرد و گفت، القاعده از زمان کشته شدن اسامه بن لادن پایان یافته است و القاعده مرکزی هم نه به عنوان ایدئولوژی اما در حال افول است.
وی افزود، القاعده هیچ عملیات گسترده‌ای انجام نداده است و شاخه‌های آن قویتر شده‌اند، مانند جنبش الشباب در سومالی، که هنوز یک بازیگر اصلی در شاخ آفریقاست به جز شاخه القاعده در یمن که به دلیل اختلافات داخلی ضعیف شده است. نکته قابل توجه این است که شاخه‌ها نسبت به مرکز قویتر شده‌اند اما سازمان هنوز ساختار ایدئولوژیک خود را حفظ کرده است هرچند در بخش تشکیلاتی ضعیف شده است.
شحاده پیش بینی کرد که اعلام جانشین الظواهری بیش از این به تاخیر بیفتد زیرا شرایط بیعت با طالبان این کار را تا زمان نامعلومی به تاخیر خواهد انداخت.
با این حال، وی معتقد است که تأخیر در اعلام این خبر تأثیر چندانی نخواهد داشت، زیرا این سازمان در حال حاضر بدترین شرایط خود را پشت سر می‌گذارد، به ویژه اینکه حتی در زمان الظواهری هم بدون رهبر بوده است. القاعده در پنج سال اخیر به دلیل محاصره، تعقیب، ناپدید شدن، مخفی شدن و ترور سران رده‌های اول آن ضعیف شده است.
